दक्षिण हिंदुस्थानी संगीत पद्धती

कर्नाटकापासून ते कन्याकुमारीपर्यंत '(कर्नाटक) दक्षिण हिंदुस्थानी' संगीत पद्धती प्रचलित आहे. या संगीतात तमिळ, तेलगू, संस्कृत या भाषांचा वापर केला जातो. मुसलमानांच्या आक्रमणाचा परिणाम दक्षिणमध्ये जास्त झाला नाही, त्यामुळे त्याच्या संगीत साहित्यात राम, कृष्ण वगैरे सगळ्या देवतांचे वर्णन दिसून येते. या पद्धतीमध्ये ख्यालाप्रमाणे विलंबित लयीची गायकी नसते. मध्य व द्रुत लयीत सादरीकरण होते. या पद्धतीत वर्णम, कृती, पदम, पल्लवी, जावळी, कीर्तनम हे गायनप्रकार गायले जातात.

१ ) वर्णम - वर्णम हा गीतप्रकार मैफिलीच्या सुरवातीस गातात व ह्याची लय मध्य असते.

२ ) कृती - वर्णम नंतर कृती हा गीतप्रकार गायला जातो. ह्या प्रकारात श्रेष्ठ रचनाकारांनी केलेले गानप्रकार गायले जातात. व ह्याची लय द्रुत असते.

३ ) पदम - शक्तीरसपर पदाशिवाय इतर लौकिक जीवनातील विषयावर आधारलेली गीते या गानप्रकारात येतात. ह्याची लय द्रुत असते.

४ ) पल्लवी - या वैशिष्ठयपूर्ण प्रकारात प्रथम राग विस्तार करतात, नंतर स्वर म्हणतात. व राग-आलापी संपल्यानंतर सरगम गायली जाते. या प्रकारची गायकी मध्य लयीत गायली जाते आणि ह्यात पद, लय, विन्यास हे प्रकार असतात.

५ ) जावळी - या गानप्रकारात ईश्वर-स्तुतीवर व शृंगारावर आधारित काव्य असते. यातील पदे नृत्यामध्येही वापरली जातात.

६ ) कीर्तनम - आपल्याकडील धृपद गायकीसारखा हा एक गीतप्रकर कर्नाटक संगीत पद्धतीत प्रचलित आहे.

कर्नाटक संगीतातील गीतांचे विभाग पुढीलप्रमाणे -

अ ) पल्लवी - आपल्या गीतांच्या अस्थाई प्रमाणे.

ब ) अनुपल्लवी - आपल्या गीतांच्या अंतऱ्या प्रमाणे.

क ) चरण - आपल्या गीतांच्या संचारी प्रमाणे.

ड ) चरण अनुपल्लवी - अभोगप्रमाणे.

कर्नाटक संगीतात आपल्या सारख्या लयबद्ध आलापी न घेता गाण्याचा

विस्तार बोल-तानांच्या अंगानुसार अधिक केला जातो. सरगम ही मोठ्या प्रमाणावर गायली जाते. कर्नाटक संगीतात आपल्याप्रमाणेच २२ श्रुती व मूळ ७ स्वर आहेत. पण उत्तर हिंदुस्थानी संगीताप्रमाणे कोमल व तीव्र या संज्ञा असलेले स्वरप्रकार दक्षिण हिंदुस्थानी संगीतात प्रचलित नाहीत. भरतमुनी यांच्या 'नाट्यशास्त्र' व शारंगदेव यांच्या 'संगीत रत्नाकर' यांसारख्या प्राचीन ग्रंथात तालाचे मार्गी व देशी असे दोन वर्गात विभाजन केले आहे. यात शास्त्रीय तालांची संख्या १०८ दर्शविली आहे. काही कालावधी नंतर महाराष्ट्रातील सासवड-पुरंदर येथे जन्माला आलेले पुरंदरदास, ज्यांना कर्नाटक संगीताचे पितामह असे म्हंटले जाते. जे संन्यासी वृत्ती धारण करून पंढरपूर येथे आले. तेथे त्यांना स्फुरण झाले. त्यांनी 'व्यासराय' या वाग्ग्येयकरांना गुरु मानले. पंडित पुरंदरदास यांनी त्या काळातील संगीत व संस्कृतीचा अभ्यास व चिंतन केले. लोकांच्या आवडीनुसार त्यांनी प्रचलित कृतीस उपयुक्त, लहान तालांचा प्रयोग करण्यास सुरवात केली, जो अत्यंत यशस्वी ठरला. त्यानंतर त्यांनी काही अलंकारांची रचना करुन ३५ ताल प्रचलित केले.

तालाचे लयात्मक स्वरूप -

कर्नाटक संगीताचे स्वरूप प्राचीन काळापासूनच अत्यंत लयात्मक राहिलेले आहे. यातील जी गणिती पद्धत आहे ती हिंदुस्थानी संगीतात दिसून येत नाही. आजची ताल पद्धती 'सप्ततालम' यावर आधारित आहे.

'सप्ततालम' ताल पद्धती - कर्नाटक ताल पद्धती मध्ये मुख्य ७ ताल मानतात. त्यालाच 'सप्तसूड' ताल वा 'सप्ततालम' (सप्तसुलादी ताल - शारंगदेव) असे म्हंटले जाते.

ताल मात्रा

ध्रुवताल १४

अठताल १२

मठताल १०

त्रिपुटताल ०८

झपताल ०७

रुपकताल ०६

एकताल ०४

तालनिर्मितीची पद्धत -

संगीतात पाच जातींचा प्रयोग केला जातो. ज्यांना तिस्त्र, चतुस्त्र, खंड,

मिश्र व संकीर्ण असे म्हणतात. याच आधारे वरील सात तालांचे प्रत्येकी पाच ताल म्हणजेच ७ x ५ = ३५ ताल निर्माण होतात. याच ३५ तालांचे जातीभेदानुसार / गतीभेदानुसार पुन्हा प्रत्येकी पाच प्रकार होतात. म्हणजेच ३५ x ५ = १७५ ताल ( सप्तसुडगतीताल ) निर्माण होतात. या तालांची रचना ज्या घरापासून होते, त्याला 'अंग' असे म्हणतात.

तालांची विशेषता -

१) या तालांमध्ये अनुद्रुत, द्रुत व लघु या तीन अंगांचा प्रयोग केला जातो.

२) प्रत्येक तालात लघुचा प्रयोग अवश्य केला जातो.

३) ध्रुव, मठ, अठ इ. तालात लघु ची संख्या एकापेक्षा अधिक असते.

४) ध्रुव व अठ तालात प्रत्येकी ४ अंग असतात.